Jeśli osoba zmarła sporządziła ważny testament, to wynika z niego kto, w jakich częściach dziedziczy po niej majątek. Jeżeli zaś spadkodawca nie pozostawił testamentu albo jego testament okazał się nieważny, bądź też testament został odwołany przez spadkodawcę lub powołany do spadku w testamencie spadkobierca nie chce lub nie może dziedziczyć, to w grę wchodzi dziedziczenie ustawowe, tzn. dziedziczenie z mocy prawa.
Spadkobierca ustawowy – kto dziedziczy po zmarłym
Porządek dziedziczenia ustawowego został szczegółowo uregulowany w przepisach Kodeksu cywilnego. Wynika z nich m.in., że w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednak część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. W braku zstępnych spadkodawcy (tzn. dzieci, wnuków, prawnuków itd.) powołani są do spadku z ustawy jego małżonek i rodzice. Udział spadkowy każdego z rodziców, które dziedziczy w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy, wynosi jedną czwartą całości spadku. Jeżeli ojcostwo rodzica nie zostało ustalone, udział spadkowy matki spadkodawcy, dziedziczącej w zbiegu z jego małżonkiem, wynosi połowę spadku. W braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych. Jeśli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, to udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych. Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. Podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału między dalszych zstępnych spadkodawcy. W razie gdy jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku i brak jest rodzeństwa spadkodawcy lub ich zstępnych, udział spadkowy rodzica dziedziczącego w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy wynosi połowę spadku. Odpowiadając na pytanie, kto dziedziczy po zmarłym ojcu, według przepisów sytuacja jest jasna. W pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonka; dziedziczą oni w częściach równych. Jednak część przypadająca małżonce nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. Udział spadkowy małżonka, który dziedziczy w zbiegu z rodzicami, rodzeństwem i zstępnymi rodzeństwa spadkodawcy, wynosi połowę spadku.
W braku zstępnych spadkodawcy, jego rodziców, rodzeństwa i ich zstępnych, cały spadek przypada małżonkowi spadkodawcy. W braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy, cały spadek przypada dziadkom spadkodawcy; dziedziczą oni w częściach równych. Jeżeli któreś z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. Podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału spadku między zstępnych spadkodawcy. W braku zstępnych tego z dziadków, który nie dożył otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada pozostałym dziadkom w częściach równych.
Kto dziedziczy po zmarłym, gdy nie ma ustawowych spadkobierców
W przypadku braku małżonka spadkodawcy i krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada w częściach równych tym dzieciom małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku. Kto dziedziczy po zmarłym ojcu, który nie ma żadnych spokrewnionych bliskich oraz małżonki. Na koniec spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w przypadku braku małżonki spadkodawcy, jego krewnych i dzieci małżonka spadkodawcy, powołanych do dziedziczenia z ustawy. Jeżeli ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić albo ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu. Przepisów o powołaniu do dziedziczenia z ustawy nie stosuje się jednak do małżonka spadkodawcy pozostającego w separacji. Poza tym małżonek jest wyłączony od dziedziczenia, jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione. Przypomnijmy, kto dziedziczy po zmarłym w pierwszej kolejności?
- małżonek (nie mniej niż ¼) – w częściach równych,
- dzieci – w częściach równych.
Gdy dziecko spadkodawcy nie dożyło jego śmierci, jego wnuki dziedziczą udział przypadający zmarłemu rodzicowi w częściach równych.
Dziedziczenie przez przysposobione dziecko
Szczególne reguły dziedziczenia ustawowego zostały przewidziane w przypadku przysposobienia pełnego albo przysposobienia niepełnego. Zasady dziedziczenia ustawowego w tym zakresie zostały wskazane w art. 936-937 Kodeksu cywilnego.
Przedstawiony wyżej porządek dziedziczenia ma zastosowanie do spadków otwartych (tzn. śmierci spadkodawcy) po dniu 28 czerwca 2009 r. Do spadków otwartych przed tą datą stosuje się przepisy o dziedziczeniu ustawowym w brzmieniu sprzed nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 2 kwietnia 2009 o zmianie ustawy – Kodeks cywilny. W prawie spadkowym obowiązuje bowiem zasada, że do spraw spadkowych stosuje się prawo obowiązujące w momencie otwarcia spadku – to znaczy w chwili śmierci spadkodawcy.
